माणसांच्या घरात माणसं असूनही घर कधीकधी खायला उठतं. कारण माणसांचे मेंदू एकमेकांशी जुळत नाहीत. त्यांच्यात विसंवाद होतात. आई-वडील, भाऊ-बहिण, नवरा- बायको, अगदी घरातली कुणीही एकमेकांशी अबोला धरतात. अशी कितीतरी घरं माझ्या आसपास मी पाहतेय. अनुभवतेय. घर म्हणून लौकिक अर्थानं एकदम उत्तम, घरात सगळ्या सोयी-सुविधा. एकदम चकचकीत घरं.. किंवा गळकी, जुनाट झालेली, थकलेली घरं.. त्यातली माणसं मात्र एकमेकांकडं पाहत नाहीत. एकमेकांशी बोलत नाहीत. समोर येऊनही मनात काय चाललं आहे हे समजत नाही. आपण आपल्याच घरात परके होतो. ही गोष्टच किती भयंकर आहे.
माझी एक मैत्रीण शाळेत प्राथमिक शिक्षिका आहे. इंग्रजी शाळेत ती मराठी शिकवते. ती शाळा खूप मोठी आहे. पैसेवाले लोक त्या शाळेत त्यांच्या मुलांना टाकतात. ती मुलं दिवसातले सात ते आठ तास शाळेत जातात, मग उरलेले चार ते पाच तास पाळणाघरात जातात आणि फक्त झोपायला त्यांच्या घरात जातात. म्हणजे यात सगळीच मुलं मोडतात असं नाही. पण किमान दहा ते बारा तास घराच्या लांब राहणारी मुलं तिच्या शाळेत खूप आहेत. त्यांच्याकडं सगळं काही आहे, फक्त त्यांच्या पालकांना त्यांना देण्यासाठी अजिबात वेळ नाही. त्यांचं घर दिवसातले बारा तास बंद असतं, घरात कुणीही नसतं, मुलांना सांभाळायला बाहेरून माणसं हायर करावी लागतात. ही गोष्ट ऐकून तर आतून खूपच अस्वस्थ व्हायला झालं.
मग मनात विचार येतो, आपल्याला राहायला, निजायला एक जागा लागते, म्हणून आपण घर करतो. आपल्याला एक अशी हक्काची जागा लागते, जिथं आपण आपल्याला मिळालेला रिकामा वेळ घालवू शकतो.. अगदी मोकळेपणानं. पण मग तशी मोकळी जागा जर आपलं घर असेल, तर मग आपण आपल्या घरापासून इतके लांब का राहतो? त्या घरात राहणारी माणसं नक्की आपलीच असतात का? ही शंका येईपर्यंत आपल्यावर विचार करण्याची वेळ का येते? एक घर म्हणून आपण ज्या माणसांशी एकसंध राहत असतो, ती माणसं आपल्याला समजून घ्यायला कमी पडली तर आपण त्यांच्या बरोबर राहायचं नाही का? किंवा अशी कितीतरी माणसं एकटी राहतात, त्यांना याबद्दल काय वाटत असेल?
माझा एक नवा मित्र झाला आहे, तो संगीतकार आहे. त्याच्या घरी त्याचे आई-वडील, बायको, मुलगा आणि तो आहे. त्याला फक्त एक सवय आहे, ती म्हणजे तो रोज दारू पितो. त्याच्या या सवयीमुळे त्याच्या घरातले सगळेजण खूप विटले आहेत. मी जेव्हा त्याला भेटायला त्याच्या घरी गेले, तेव्हा त्याच्याबद्दल घरातली मंडळी एकही वाक्य चांगलं बोलली नाही. तो कसाही असला तरी संगीताची त्याला उत्तम जाण आहे.. त्याच्याकडं खूप सारी वाद्यं आहेत.. त्यानं ती किती कौतुकानं जपली आहेत.. त्याचं वाचन खूप चांगलं आहे.. तो एक संवेदनशील माणूस आहे.. असं मला वाटतं. अर्थात हे माझं मत झालं. त्याच्या घरातल्या लोकांना हे अजिबात पटणार नाही, कारण ते आज त्याच्या बरोबर राहत आहेत, त्याला इतकी वर्षं सहन करत आहेत. या सगळ्यात त्याची तब्बेत पण खूप खराब झाली आहे. त्याचं घर त्या अर्थानं फार भेदरलेलं आहे. त्याच्या दारूला आणि त्याला कंटाळलं आहे. त्याच्या दारूचं मला समर्थन करायचं नाही; पण त्याच्या या एका गोष्टीमुळे त्याचं घर बिनसलं आहे हे त्याला मी कसं सांगू हे समजत नाही. त्याच्या घरातली माणसं सुखात राहावी असं त्याला वाटत असलं तरीही तो त्यातून काही मार्ग काढत नाही. त्यामुळे तो एकटा पडलेला आहे, त्याच्या घरातली सगळी माणसं एकटी पडली आहेत. माझ्या मित्राचं हे घर मला खूप काही सांगून गेलं. त्याचं घर उदास झालं आहे हे जाणवत असूनही मी त्याला काही बोलले नाही, त्याच्या आईच्या आणि बायकोच्या हातचं खमंग जेवण करून त्याच्या घराची वेदना माझ्यासोबत घेऊन मी बाहेर पडले.
माणूस घर बनवतो आणि घर तोडतो पण. अशी कितीतरी घरं आहेत जी बाहेरून हसरी दिसतात पण प्रत्यक्ष हसरी नसतात. आतून रडत असतात. त्यांना न सांगता येणारं दु:खं त्यांच्या आत मुरत असतं. तरीही ती माणसं घर सोडून कुठंही जात नाहीत. घरासाठी राबत असतात. घरासाठी काय काय करतात.. घरातीली गृहिणी तर किती बारीकसारीक विचार करत असते. घरातल्या माणसांचा, घराचा. तिचं जगणं हे घराशी किती बांधलेलं असतं.
घरातला कर्ता पुरुष म्हणून जो माणूस असतो तो जर चांगला असेल, तर त्या घराला शिस्त असते; पण तो जर धड नसेल, वाईट सवयीत अडकलेला असेल तर घरातल्या इतर माणसांवर त्याचा खूप मोठा परिणाम होत असतो. हसणारं, खिदळणारं घर मग उदास, आणि भकास जाणवू लागतं. काही घरांत तर खूप नवीननवीन शोभेच्या वस्तू असतात, त्या तश्याच धूळ खात पडलेल्या असतात. तर काहींच्या घरात एकही पुस्तक नसतं. मला पुस्तकं असलेलं माझं घर खूप आवडतं. मी जिथं जाईल, घरात जशी वावरेल तिथं माझ्या आजूबाजूला पुस्तकांचा ढीग असतो. तो माझ्याशी बोलत असतो, मी त्यांच्याशी बोलत असते. माझ्या घराला घरपण देणारी पुस्तकं मला खूपच थोर वाटत राहतात.
माझ्या काही मैत्रिणींकडे मी जर गेले आणि त्यांच्या घरी पुस्तक नसेल तर, मी माझ्या बॅगेत ठेवलेलं पुस्तक त्यांना भेट देते. तिच्यावर बळजबरी करते आणि तिला ते वाचायला लावते. कदाचित हा त्यांना मूर्खपणा वाटत असेल, तरीही घरात एकही पुस्तक नाही ही कल्पना मला सहन होत नाही. माणसांशिवाय असलेलं घर जसं चांगलं वाटत नाही, तसं पुस्तकांशिवाय असलेली घरंही चांगली वाटत नाहीत. एक वेळ घरात माणसं नसतील तरी चालतील, पण पुस्तक नसणं म्हणजे त्याहूनही भयंकर असं उगाच वाटत राहतं.
माझ्या मनातलं आदर्श घर कुठलं, असा मी विचार करत असते, म्हणून माणसांची घरं पहायला मला आवडतात. घरातून तो माणूस कसा आहे याचा आपल्याला अंदाज बांधता येतो का? हा प्रश्न मी विचारते स्वतःला. पण त्याचं उत्तर देणं कठीण आहे असं वाटतं. कारण हल्ली घरात एक वागणारा माणूस बाहेर तसंच वागेल, याची काही शास्वती नसते, किंवा बाहेर चांगलं वागणारा माणूस घरात त्याहून चांगलं वागू शकतो, अर्थात तो कधी वाईट वागेल याचा अंदाज बांधता येणं अवघड आहे. पण तरीही घर हा माणसाच्या मनाचा एक उघडा आणि हळवा कोपरा असतो. जी माणसं घरात रमतात, ती बाहेरही रमतात. जी माणसं घरात घुसमटत जगतात, ती बाहेरही तशीच जगत असावी असं वाटत राहतं.
ज्या घरात जे वाटतं ते मोकळेपणानं बोलता येतं ते घर असतं, अशी मी माझ्या पद्धतीनं माझ्या समजूतीसाठी एक व्याख्या केली आहे. यात आता मोकळेपणा म्हणजे आपले विचार इतरांवर लादणं हे नाही, तर मला जे काय वाटतं ते समोरच्या माणसाला मला अगदी खरं जसं आहे तसं सांगता येणं, आणि त्या माणसानं ते समजून घेणं असतं. यात फक्त एकाच माणसाचं काम नाही, तर हा दोन माणसांच्या, किंवा त्याहीपेक्षा अधिक माणसांच्या एकमेकांच्या समजून घेण्याच्या कुवतीचा खेळ आहे. मग त्यात गैरसमज होऊनही नाती संवादी राहिली तर ते घर संवादी राहील असं वाटत राहतं. पण असं आदर्श, संवादी घर प्रत्यक्षात होऊ शकेल? ज्यात माणसांची घुसमट होणार नाही, त्यांना आपल्या माणसांपासून काही दडवून ठेवता येणार नाही, सगळी नाती हसती, खेळकर, आणि खोडकर होतील? त्यात मग दुसऱ्या माणसाचा अहम आड येणार नाही, किंवा माझ्या पार्टनरला, ज्याच्या सोबत मी राहतेय त्याला, मला काय वाटेल, हा विचार सतत मनात येणार नाही. इतकं आदर्श घर मला बनवता येईल? माझ्या स्वभावाचे सगळे पदर माझ्या माणसांना माहित होतील? ते मला आपलं करतील? असे खूप प्रश्न सध्या पडत आहेत आणि तरीही मी घर या संकल्पनेबद्दल व्यापक अर्थानं विचार करायचा प्रयत्न करत आहे.
‘घराला घरपण देणारी माणसं’ या ओळी मी कितीतरी वेळा रेडीओवर ऐकलेल्या आहेत. आता ती जाहिरात कुणी वाजवत नाही. बंद झाली आहे बहुदा. पण मी मनात ती गुणगुणत असते. घराचं घरपण हे माणसांवर अवलंबून असतं हे किती खरं आहे. मग ते घर कितीही मोठं असो, लाख खोल्यांचं असो, किंवा एकाच खोलीचं असो. त्यात कितीही माणसं राहोत, एका माणसाचं देखील घर हे घरच असते. त्या घराला घरपण देणं हे आपल्यावर अवलंबून असते, हे जरी प्रत्येकाला कळलं तरीही ते प्रत्यक्षात कितपत उतरेल हे काही अजूनही कळत नाही.
पण माणूस घराशिवाय जगू शकणार नाही, त्याला त्याची माणसं जवळ हवी असतात, तो कसाही वागला, काहीही केलं तरीही रात्री त्याला त्याच्या बिछान्यावर, त्याच्या माणसात राहायचं असतं म्हणून जगण्याची धडपड करत तो एखाद्या पक्षाप्रमाणे त्याचं घरटं एका एका काडीनं तयार करत असतो, आणि आपल्या माणसांना त्याच्या घराच्या उबेत ठेवत असतो. या आदर्श घराची संकल्पना प्रत्यक्षात उतरली पाहिजे असं वाटत असलं तरीही आपल्या मनात या घराबद्दल थोडीतरी जागा शिल्लक राहायला पाहिजे असं वाटतं. अशा संवादी आणि आदर्श घराच्या शोधात जगायला सध्या तरी आवडत आहे. हा शोध असाच अखंड चालायला हवा.
*
वाचा
शब्दांची सावली: अमृता देसर्डा
‘महाडचे दिवस’ – कादंबरी
कथा
कविता
चित्रकथा
अमृता देसर्डा सारद मजकूरच्या कार्यकारी संचालिका असून कवयित्री, कथाकार आहेत.
व्वा, खुप छान लिहीले आहेस अमृता ! एकमेकाच्या वेदना – संवेदना समजून घेणारी माणसं दुर्मिळ झाली, आणि घरं घरपण हरवून बसली …